ARC Law Firm Kurucusu Avukat Cemal Araalan ile ARC Law Firm Partner Avukat Alp Mete Şirin, Fintechtime Mayıs sayısı için yazdı, Geleceğin Finansal Araçları: Merkez Bankası Dijital Para Birimleri (CBDC).
CBDC’ler, bir ülkenin merkez bankası tarafından çıkarılan dijital para birimleridir. Bu nedenle, bu paralar hukuken ülke parası veya yabancı para niteliğindedir. Ancak, belirtmek gerekir ki, CBDC olgusu genel itibariyle blokzincir teknolojisinin kullanılması nedeniyle e-para olgusundan ve kripto varlıklardan farklı bir konsept olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleceğin Finansal Araçları: Merkez Bankası Dijital Para Birimleri (CBDC) başlıklı makalemizde, CBDC olgusunu, neden önemli hale geldiğini, kripto paralarla farkını, türlerini masaya yatırırken, CBDC’lerin küresel arenadaki gelişimine bir pencere açıyoruz.
Geleceğin Finansal Araçları: Merkez Bankası Dijital Para Birimleri (CBDC)
- Giriş
Blokzincir teknolojisi, her geçen gün gelişmeye devam ederken, özellikle Çin gibi bazı devletlerin başlangıçta bu teknolojiyi bir tehdit olarak algılayarak bazı yasaklama mekanizmaları tercih ettiği görülmektedir. Ancak hızla gelişen ve çeşitli sorunlara etkili çözümler sunan bu teknolojiyi yasaklamak yerine derinlemesine araştırmak ve düzenlemeyi tercih etmek tek çareydi. Bazı ülkeler, uygun regülasyonlarla blokzincir rüzgarını kucaklarken, bazıları ise teknolojinin karşısında yasaklayıcı tutumlarını sürdürmeye devam etti.
Teknolojiler, sağladıkları faydaların yanında çeşitli tehditleri de beraberinde getirir. Blokzincir teknolojisi de bu durumdan muaf değil; kötü niyetli aktörler tarafından geçmişte birçok skandal yaşandı. Ülkemizde Thodex, dünyada ise FTX skandalları, merkeziyetsiz ve bağımsız yapısıyla bazı devletlerin gözünde kötü bir imaja sahip olan blokzincir teknolojisi ve kripto varlık sektörünün bu imajını pekiştirdi. Ancak, bir gerçek var ki; insanlar bu teknolojiyi kullanmaktan vazgeçmedi ve vazgeçmeyecekti de.
Bahsettiğimiz üzere devletler, başlangıçta bu teknolojiyi yasaklayıcı bir tutum benimsemiş olsalar da içlerinde bu teknolojiyi derinlemesine araştırmayı sürdürdüler. Özellikle bir merkeze bağlı olmayan ve aracısız gerçekleşen transferlerin takibinin zorluğu, bazı devletleri oldukça tedirgin ederken, bazılarına ise yeni umutlar verdi. Çeşitli ülkelere ticari yaptırımlar uygulayan devletler, blok zincir teknolojisinin bu yaptırımları aşmak için başka devletler tarafından kullanılmasından korkarken, diğerler bir tarafta ise kendilerine uygulanan yaptırımları bu yeni teknoloji sayesinde nasıl aşabileceklerini düşünen devletler yer alıyordu. İşte bu korku ve umut dolu yolculuk sırasında, Merkez Bankası Dijital Para Birimi (“CBDC”) kavramı ortaya çıktı.
CBDC Nedir?
CBDC’ler, bir ülkenin merkez bankası tarafından çıkarılan dijital para birimleridir. Bu nedenle, bu paralar hukuken ülke parası veya yabancı para niteliğindedir.[1] Ancak, belirtmek gerekir ki, CBDC olgusu genel itibariyle blokzincir teknolojsinin kullanılması nedeniyle e-para olgusundan ve kripto varlıklardan farklı bir konsept olarak karşımıza çıkmaktadır. Kamboçya ve Karayip Merekez Bankalarının çoğu bu para birimlerinin oluşturulmasında blok zincir teknolojisini tercih ederken, çoğunluk verimlilik ve maliyetleri göz önüne alarak bunu blok zincir teknolojisi olmadan gerçekleştirmektedir.[2] Kripto paralara benzer şekilde tasarlanan ancak değeri merkez bankası tarafından sabitlenen CBDC’ler, ülkenin fiyat para birimine eşittir.[3]
CBDC’ler Neden Önemli Hale Geldi?
CBDC’lerin önemi, finansal sistemler üzerinde yaratabileceği dönüşümde yatmaktadır. Geleneksel banka hesaplarına erişimi olmayan bireyler için finansal kapsayıcılığı artırabileceği gibi, maliyetleri düşürerek, işlem hızını artırarak ekonomik etkinliği yükseltebilme olanağına sahiptir. Ayrıca, merkez bankalarına para politikalarını daha etkili bir şekilde uygulama ve finansal krizlere daha hızlı müdahale etme imkanını da sunar. Özellikle devletler açısından konuya bakıldığında, blokzincir teknolojisinin DeFi konsepti ile gayri merkezi finans noktasında devletleri finansal araçlara etki açısından dışlaması noktasında CBDC devletler açısından bu alana etki etme noktasında önemli bir manivela haline gelmiştir.
Dijital ödemelerin yaygınlaşması ve nakitsiz toplumlara geçiş sürecinde, CBDC’lerin önemli bir rol oynayacağı ve küresel finansal sistemin evrimini şekillendireceği düşünülmektedir. Bu bağlamda, CBDC’ler, sadece bir ödeme aracı olmanın ötesine geçerek, ekonomik istikrarın ve sürdürülebilirliğin sağlanmasında kilit bir unsur haline gelebilir.[4]
Ülkemizde de Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın (TCCSBB) on birinci kalkınma planında, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (“TCMB”) tarafından bir dijital merkez bankası parası geliştireceği ve blokzincir teknolojisinden faydalanılacağı belirtilmiştir.[5] Ancak Dijital Türk Lirası projesi olarak adlandırılan bu projenin birinci faz çalışmalarında kullanılan dağıtık defter teknolojisinin kullanımının ülke çapında hizmet verebilmek açısından yetersiz olduğu ifade edilmiştir.[6]
Dijital Türk Lirası’nın blok zincir üzerinde çalışıp çalışmayacağı halen daha net bir şekilde belirli olmasa da, blok zincir teknolojisi kullanılmayan dağıtık defter teknolojilerinin tercih edileceği düşünülmektedir. Sebebi ise blok zincir teknolojisinin halen daha, yüksek işlem bedeli ücretleri ve optimizasyon zorluklarını barındırmasıdır.
CBDC’ler, blokzincir teknolojisi kullanılarak veya kullanılmadan geliştirilebilirler. Ortak amaç, itibari para standardında, değeri merkez bankası tarafından belirlenen dijital bir para birimi üretmektir. Bu sistemde devletler, herhangi bir kaynak göstermeksizin para arzı yapabilme imkanına sahiplerdir. Vatandaşlar da devletin güvencesi nedeniyle arz edilen paraya güven duyarlar. Bu sistemde vatandaşların elinde bulunan itibari para, herhangi bir değerli madene (örneğin altın veya gümüş) karşılık gelmediği için bu tür madenlerle değiştirilememektedir.[7]
- CBDC ve Kripto Paralar Arasındaki Farklar
CBDC’lerin temel özelliklerinden biri yukarıda da bahsettiğimiz üzere, merkez bankası tarafından geliştirilmiş ve düzenlenmiş olmalarıdır. Bu durum, CBDC’lerin, arz ve talebe bağlı olarak değeri sürekli dalgalanan kripto para birimlerinin aksine, istikrarlı ve güvenli bir dijital para birimi olmasını sağlar ve bu da CBDC’leri kripto paralardan ayıran en büyük özelliktir.
Burada hemen stablecoinler aklımıza gelebilir. Birer kripto para çeşidi olan stablecoinler, kripto paraların doğasında olan fiyat dalgalanmalarından etkilenmeyi önlemek amacıyla, değeri, fiyat dalgalanması olmayan ya da çok az olan dolar, Euro ve altın gibi varlıklara sabitlenmektedir.[8]
Ancak, CBDC’lerin stablecoinlerden farklı olduğunu vurgulamak oldukça önemlidir. Stablecoinler, değerlerini başka bir varlığa sabitleyerek istikrar sağlamayı amaçlarken, CBDC’ler doğrudan merkez bankası tarafından ihraç edilir ve yönetilir. Bu durum, CBDC’leri finansal sistemde daha güvenilir ve kontrollü bir araç haline getirir.
Kripto para birimlerinin aksine, CBDC’ler devlet desteği ile ihraç edildiğinden yasal bir ödeme aracı olarak kabul edilir ve kullanıcıları fiyat dalgalanmalarından, hırsızlık olaylarından ve kripto aracılarının iflasından (Öncesinde yaşanan Thodex ve FTX skandalları gibi) kullanıcıyı korur. Bu durum, dijital para birimlerine olan güveni artırarak kullanıcıların dijital ekonomiye katılımını teşvik eder.
- CBDC Türleri
CBDC’ler genel olarak iki ana türe ayrılırlar: toptan (wholesale) ve perakende (retail) CBDC’ler.[9]
Toptan CBDC’ler finansal kurumlar tarafından tercih edilirken, perakende CBDC’ler tüketiciler ve işletmeler tarafından tercih edilmekte ve kullanılmaktadır.
- Toptan CBDC’ler
Toptan CBDC’ler, aşina olduğumuz gibi merkez bankasında rezerv tutmaya benzer bir şekilde çalışmaktadırlar. Merkez bankası, bir kuruma fonlarını yatırması veya bankalar arası transferleri gerçekleştirmesi için bir hesap açar. bu hesaplar aracılığıyla merkez bankaları, rezerv gereksinimleri veya rezerv bakiyelerine faiz uygulamak gibi para politikası araçlarını kullanarak faiz oranlarını belirleyebilir ve kredi verme faaliyetlerini yüksek orana etkileyebilir.
- Perakende CBDC’ler
Perakende CBDC’ler, tüketiciler ve işletmeler tarafından kullanılan, devlet destekli dijital para birimleridir ve bireysel kullanıcıların para birimlerine nasıl eriştiklerine ve kullandıklarına göre ikiye ayrılmaktadır:
Token Tabanlı Perakende CBDC’ler: Bu tür CBDC’lere özel anahtarlar, genel anahtarlar veya her ikisi ile de erişilebilir. Çeşitli doğrulama yöntemlerine imkân tanıyan bu sistem, kullanıcıların işlemleri anonim olarak gerçekleştirmelerine de olanak tanımaktadır.
Hesap Tabanlı Perakende CBDC’ler: Bu tür CBDC’lere erişim için dijital kimlik gereklidir. Kullanıcılar, hesaplarına erişmek ve işlemlerini gerçekleştirmek için kimlik doğrulaması yapmaları gerekir.
- Ülkeler Neden CBDC’ler Üzerinde Çalışıyor?
World Economic Forum’un “Dijital Para Birimi Yönetişim Konsorsiyumu Beyaz Kitap Serisi” merkez bankalarının %70’inden fazlası şu anda ekonomileri için CBDC tasarımı ve ihracını araştırdığını ifade ediyor.[10] Bu ilginin başlıca nedenleri arasında ise finansal kapsayıcılığı artırmak ve genele hitap etmek, teknolojinin yoğun olarak hissedildiği çağımızda dijital ticaretin geliştirilmesi, ödeme verimliliğinin artırılması ve nakit kullanımının azaldığı ve çeşitli kuruluşlar tarafından çıkarılan dijital paralara ve kripto paralara yönelimin artarak seyrettiği bir dönemde güvenli merkez bankası parasını kullanıma sunma isteği bulunmaktadır.
Gelecekte ödeme ortamlarının CBDC’ler ve kripto varlıklar arasında parçalara ayrılacağı ve bu durumun da çeşitli riskler yaratabileceği öngörülmektedir.[11]
Forum’un yayımladığı Merkez Bankası Dijital Para Birimi Küresel Uyumluluk İlkeleri’ne göre, bu parçalanmanın bir gün finansal sistemin istikrarını tehdit edebileceği ve bazı gelişen piyasa ve gelişmekte olan ekonomilerde halihazırda kripto varlıkların para yerine kullanılmasının önemli ölçüde etkili olduğundan bahsedilmektedir.
Uluslararası Para Fonu (IMF) bu durumun parasal egemenliğin kaybına ve finansal istikrara yönelik tehditlere yol açabileceğine değinmektedir.[12] IMF, geçtiğimiz haftalarda devletlerin özellikle CBDC’lerle ilgili politikalarının belirlenmesi noktasında kılavuz niteliğinde bir rapor yayınlamıştır[13]. Raporda özetle şu hususlara dikkat çekilmiştir: İlk olarak, devletler CBDC’lerin politika hedeflerini ve ilgili başarı ölçütlerini açıkça belirlemelidir. İkinci olarak, riskler tanımlanmalı, mümkün olduğunca sayısallaştırılmalı ve bunları kontrol altına alacak bir strateji ile birlikte sunulmalıdır. Üçüncü olarak, yerel makamlar CBDC’leri deneme, düzenleme, denetleme ve nihayetinde uygulama kapasitelerini dikkatli bir şekilde değerlendirmelidir. Dördüncü olarak, CBDC’ler hakkında iletişim çok önemlidir ve paydaşlarla etkileşimi yönlendirecek bir strateji erkenden geliştirilmelidir. Beşinci olarak, merkez bankaları daha önceki adımlara dayalı olarak bir dizi özellik gerekliliği oluşturmalıdır. Altıncı olarak, sağlam bir yasal zemin ve sağlam düzenleyici temeller CBDC projesini en başından itibaren desteklemelidir. Bu bağlamda, IMF gibi kurumlar gelecekte karşılaşacakları bu risklerin farkındadır ve özellikle CBDC alanındaki projelerin başarıya ulaşması açısından uluslararası iş birliğinin önemine dikkat çekilmektedir.
- CBDC’lerin Küresel Arenadaki Gelişimine Genel Bakış
134 ülke ve para birliği CBDC’leri aktif bir şekilde araştırmaktadır. Mayıs 2020’de bu sayı 35’lerde seyrederken, şu anda 68 ülke CBDC araştırmalarının ileri aşamalarında ve geriye kalan ülkeler ise geliştirme, pilot veya lansman aşamasında bulunmaktadırlar.[14]
G20 ülkelerine de bakacak olursak bu ülkelerden 19’u CBDC geliştirmesinin ileri aşamalarında, bulunurken on biri ise pilot aşamalarını sürdürmektedir. Brezilya, Japonya, Hindistan, Avustralya, Güney Kore, Güney Afrika, Rusya ve Türkiye gibi ülkeler bu grupta yer almaktadırlar.[15]
Şu ana kadar üç ülke tamamen bir CBDC operasyonu başlatmış durumdadır: Bahamalar, Jamaika ve Nijerya.
Şu an hali hazırda sayısı 36’ya çıkan ve geliştirilmeye devam edilen birçok CBDC pilot projesi bulunmaktadır. Bunlar arasında Dijital Euro da yer almaktadır. Avrupa Merkez Bankası (ECB), bazı işlemlerin kontrollü bir ortamda sonuçlandırıldığı pratik testlerle hazırlık aşamasında bulunduklarını ve Dijital Euro’nun 2025’te sona erecek olan iki yıllık bir hazırlık aşamasında olduğu ifade edilmektedir.[16]
ABD’de ise durumlar biraz daha karışık, hızlı bir şekilde geliştirilmeye başlanan perakende CBDC projesi üzerindeki ilerleme duraklamış durumdadır. ABD ile Bank of England ve Bank of Japan gibi G7 bankaları arasındaki fark giderek açılmakta bu da ilerleyen durumlarda ABD’nin bu konuda oldukça geri kalacağı anlamına gelmektedir. Bunun en büyük sebepleri arasında CBDC’lerin, ABD başkanlık kampanyalarında bir sorun haline gelmiş olması ve birkaç adayın bu gelişmeye karşı çıkıyor olmasından kaynaklanmaktadır.[17]
Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ve ardından gelen G7 yaptırımları sonrası, toptan CBDC gelişmeleri iki katına çıkmıştır. Yazımızın başında da bahsettiğimiz üzere birçok ülke CBDC’leri yaptırımlardan kaçmak için bir araç olarak görmektedir. Rusya’da bu ülkelere en büyük örneklerden biridir.
Dünyanın en büyük CBDC pilotu ise Çin’in Dijital Yuan’ıdır (e-CNY), toplamda 25 şehirde 260 milyon cüzdan sayısına ulaşıldığı bilinmektedir. 2022’den bu yana, ulaşım ve sağlık hizmetlerinden ham petrol satın alımına kadar çeşitli alanlarda dijital Yuan aktif bir şekilde kullanılmaktadır. Çin’in 2024’te operasyonlarını genişleterek, yabancı turist kullanımını optimize etmeye ve e-CNY’nin sınır ötesi uygulamalarını genişletmeye odaklanacağı bilinmektedir.[18]
Dijital Türk Lirası: Bir CBDC Mi? Milli Bir Kripto Para Mı?
Yazımızda birçok kez kripto paralar ve CBDC’ler arasındaki farklara birçok kez değindik. Belirli bir süredir Dijital Türk Lirası’nın geliştirildiğinin farkındayız. Dijital Türk Lirası’na ilişkin ilk detaylı bilgileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (“TCMB”) tarafından yayımlanan “Dijital Türk Lirası Birinci Faz Değerlendirme Raporu (“Rapor”)[19]” aracılığı ile edinmiştik. Rapor giriş kısmında Dijital Türk Lirası’nı “Türk lirasının dijital biçimidir. Birimi mevcut para formunda olduğu gibi Türk lirasıdır” diyerek net ve açık bir şekilde tanımlamaktadır. Rapor devamında Merkez Bankası Dijital Parası’nın bir kripto varlık olmadığını , ülke parası olarak kullanılan banknotun dijital biçimi olduğunu belirtmiştir.[20] Yukarıda da bahsetmiş olduğumuz üzere çeşitli CBDC’lerde örnekleri az olsa da blokzincir teknolojisinin de kullanıldığından bahsetmiştik. Fakat birinci faz raporunda Dijital Türk Lirası’nın bir kripto varlık olmadığını net bir şekilde anlamaktayız.
Faz – 1 çalışmaları kapsamında, izinli dağıtık defter platformları arasında çeşitli karşılaştırmalar ve testler yapıldığı, bu platformların belirli bir kısmı blokzincire dayalı, bir kısmının ise blokzincire dayalı olmayan platformlar olduğuna değinilmiştir.[21] Burada izinli dağıtık defterin ne olduğuna değinmek gerekecektir. İzinli dağıtık defter, herkesin erişimine açık olmayan dağıtık defter teknolojisidir. Dağıtık defter üzerindeki belirli eylemler, yalnızca yönetici olarak belirlenen kişiler tarafından izin verilmesine bağlı olarak gerçekleştirilebilir. İzine dayalı dağıtık defter teknolojisine dayanan blokzincirler kullanıcıların kimlik doğrulaması olmadan blokzincirine erişmesine izin vermemektedir.[22] İzin gerektiren dağıtık defterler, endüstriyel ve Devlet kurumlarının ilgisini çeken çoğu kullanım alanı için daha uygundur. Bir işlemin kaydedilme maliyeti, mutabakat algoritmasının maliyeti ve katılımcılar arasındaki adalet özellikleri gibi nitelikler, izine dayalı DLT’lerin izin gerektirmeyen DLT’lere göre avantajlı olduğu alanlardır.[23]
Çeşitli dağıtık defter platformları üzerinde yapılan testler sonucunda ise modülerlik özelliği ve çeşitli dağıtık defter ağ tasarım mimarilerinin oluşturulmasına imkân sağlanabilmesi, platformlar arasında ayrıştırıcı bir özellik olduğuna değinilmiş ve platform seçiminde belirleyici olduğuna değinilmiştir. Dijital Türk Lirası’nda dağıtık defter teknolojisinin kullanılmasının, geliştirilen modelin merkeziyetsiz bir yapıda olduğu anlamına gelmediği de Rapor’da belirtilmiştir. Buradan da anlamaktayız ki dağıtık defter teknolojisinin verimli yönlerini kullanan bir teknolojiden faydalanılmaktadır. Rapor’un devamına ise dağıtık defter teknolojisinin merkezi sistemlerdeki kadar hızlı olmadığına fakat, farklı tasarımlarla ve donanımsal hızlandırıcılarla birlikte yazılım seviyesinde de çeşitli değişikliklere giderek, daha yüksek performans sağlanmasının mümkün olduğundan bahsedilmiştir.[24]
TCMB’nin Dijital Türk Lirası projesine ilişkin yayımlamış olduğu ilgili Rapor’dan anlıyoruz ki gelişen teknolojiler sıkı bir şekilde takip edilmektedir. Özellikle blokzincir teknolojisinin proje aşamalarında test edilmesi ve verimlilik açısından değerlendirilmesi oldukça önemlidir. Devletler dijital paralar üzerinde çalışmalara hızla devam ederken ülkemizin de bu anlamda çalışmalara devam ediyor olması dijitalleşme yarışında bizleri avantajlı bir konuma getirmektedir.
Sonuç
Teknoloji gün geçtikçe gelişimine hızlanarak devam ederken, dijitalleşme artık kaçınılamaz hale gelmiştir. Özellikle finans alanında etkileri yoğun bir şekilde hissedilen teknoloji rüzgârı blok zincir ve yapay zekadan gücünü alarak yenilikleri de beraberinde getirmektedir. Blok zincirin merkeziyetsiz yapısı kullanıcılara gerçek anlamda finansal bağımsızlığı sağlamış ve devletler için birer tehdit unsuru haline gelmiştir. Başta bu tehdit unsurunu yasaklama yoluna giden devletler sonrasında değişimi kabullenerek buna uyum sağlama yoluna gitmiş ve teknolojiyi araştıramaya ve düzenlemeye başlamışlardır. Özellikle CBDC’lerin geliştirilmesi devletlerin merkez bankaları aracılığı ile dijital ödemeler alanında farklı esnek yapıların geliştirilmesine imkan tanımakla beraber, bu konseptin yeni gelişen bir teknolojinin ürünü olduğu göz önüne alındığında beraberinde yukarıda belirttiğimiz farklı zorlukları ve riskleri de getirmektedir. Gelinen aşamada ise, dijital çağda devletler otoritelerini korumak için CBDC’leri geliştirme yoluna gitmiş ve geleceğimizin finans dünyası böylece şekillenmeye başlamıştır.
