ATP Kalite ve SLA Yönetimi Birim Yöneticisi
Murat Akköse
ATP Kalite ve SLA Yönetimi Birim Yöneticisi Murat Akköse Fintechtime Mart 2023 sayısı için yazdı “CBDC ve Kripto”.
Küresel finansal ekosistemde yer alan, şu an için en güncel ve devrim niteliğindeki yeniliklerden birinin merkez bankaları tarafından çıkarılan dijital para birimleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu yenilik beraberinde birçok soru da getirdiğinden, Kripto ve CBDC’nin anlamları ve içerikleri bakımından finans dünyasında, gündemdeki yerini korumaya devam ediyor.
Merkez bankaları tarafından dijital para birimlerinin üretilmesi, pandemiden önce yalnızca gelecek planlamaları arasında yer alan konu başlıklardan birisiydi ancak kripto para birimleri ve stablecoin’lerin popülaritesinin artması, COVID-19’la beraber nakit kullanımının düşüşü ve paralel olarak artan ödeme alışkanlıklarının dijital, temassız ödemelere ve e-ticarete doğru kayması, merkez bankaları tarafından konuya olan ilgisinin artmasına ve gündemdeki yerinin biraz daha öne alınmasına neden olmuştur.
Küresel finansal ekosistemde yer alan, şu an için en güncel ve devrim niteliğindeki yeniliklerden birinin merkez bankaları tarafından çıkarılan dijital para birimleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu yenilik beraberinde birçok soru da getirdiğinden, Kripto ve CBDC’nin (Central Bank Digital Currency) anlamları ve içerikleri bakımından finans dünyasında, gündemdeki yerini korumaya devam etmekte.
Bitcoin fiyatı Kasım 2021’de zirve yaptı ancak o zamandan beri kripto para birimleri özellikle 2022’de oldukça çalkantılı bir yıl geçirdi ve 2 trilyon dolardan fazla değer kaybetti. Çalkantının başlıca sebepleri arasında yer alan; Terra Luna kazası, borç verme şirketi Celsius ve hedge fonu Three Arrows Capital’in (3AC) düşüşü ve FTX’in çöküşü, hareketliliği daha da şiddetlendirdi ve kripto para birimi endüstrisine artan bir belirsizlik getirmesine sebep oldu.
Para üzerinde yaşanan bu inovasyon, merkez bankaları tarafından göz ardı edilmeyerek, CBDC’ye yönelik araştırmalar, yukarıda bahsettiğimiz ve diğer birçok nedenden dolayı ilgiliyi üzerinde tutmaya devam etmekte. Buna bağlı olarak şu anda 100’den fazla ülke merkez bankası dijital para birimleri üzerinde çalışmalara başlamıştır.
Merkez bankaları tarafından çıkartılan dijital para birimleri, genellikle diğer kripto para birimi türleri ile karıştırılmakta. Kripto para birimleriyle uzun süredir devam eden ilişkisine rağmen CBDC’ler ile kripto paraların ayrıştığı pek çok nokta bulunmakta. CBDC’leri çevreleyen çeşitli kavramlara ve kripto para birimleri ile merkez bankası dijital para birimleri arasındaki karşılaştırmaya beraberce bakalım.
CBDC Nedir?
Merkez bankası dijital para birimi CBDC (Central Bank Digital Currency) tanımı, merkez bankası tarafından üretilip dağıtılan dijital para birimini ifade etmektedir. Merkez Bankası Dijital Para Birimi CBDC, aynı zamanda ülkenin itibari para biriminin dijital biçimidir. Yani Merkez bankası, para basmak yerine parayı digital olarak çıkartmasıdır. Başka bir ifadeyle kâğıt ve madeni paraların digital/sanal olarak çıkartılan yeni hali olarak da adlandırabiliriz.
Kripto Para Nedir?
Merkezi olmayan, çevrimiçi olarak kullanılabilen, değiş tokuş işlemleri için kriptografi (şifreleme) kullanılan digital/sanal paralardır. Zaten yaygın olarak kripto para birimleri olarak adlandırılan binlerce dijital para birimi bulunmakta. Bunlar içinde en çok tanıdığımız ve duyduğumuz tamamen merkezi olmayan kripto para birimi Bitcoin’dir. Başka bir kripto para birimi türü olan Stabil Kripto’lar (Stablecoin) ise, değeri altın gibi stabil bir varlığa veya dolar gibi stabil bir itibari para birimine sabitlenmiş sabit paralardır. Stabil kripto paralar, örneğin Bitcoin gibi değeri sabitlenmemiş kripto para birimlerinde yaşanan dalgalanmaları azaltmak ve zaman içinde sabit bir fiyatı korumak için tasarlanmış bir tür kripto para birimidir.
CBDC ve Kripto
CDBC herhangi bir bankanın, finans kurumunun veya özel bir işletmenin değil, kamuya açık olan digital paralardan farklı olarak doğrudan Merkez Bankası’nın yükümlülüğündedir.
Kripto para birimleri, dağıtılmış defter teknolojisi DLT (Distributed Ledger Technology, verilerin, bir ağ üzerinde bulunan birden fazla alanda erişilebilir, güncellenebilir, doğrulanabilir olmasına imkân sağlayan, merkeziyetiz, teknolojik altyapıdır.) üzerinde çalışır. DLT ile işlemler, tek bir merkez tarafından değil, dünyanın her yerindeki birden fazla cihazın, işlemin doğruluğunun sürekli olarak doğrulanmasıyla aslında anonim hale gelmekte. Ancak bu, bir merkez bankasının dijital para birimi çıkarmasından farklıdır çünkü merkez bankası dijital para birimleri, her işlemin merkezinde, merkez bankalarına sahiptir. Merkezi bir yaklaşımda, işlemler aynı zamanda kullanıcıya yönelik hizmetler de sağlayan merkez bankaları tarafından yönetilen defterlere kaydedilir. Böylece bazı durumlarda olsa da bir blok zincirine veya herhangi bir tür dağıtılmış deftere dayalı olması gerekmemekte.
Bitcoin blok zincir teknolojisine dayanmaktadır ancak birçok CBDC hala araştırma aşamasında olsa da siber güvenlik endişeleri nedeniyle herkesin katılabileceği halka açık blok zincirlerine dayanmaları pek olası değil gibi görünmekte.
CBDC’lerin, seri numaralarının izlenmesi gerektirmediğinden ve dijital olarak da depolanabildikleri için yasa dışı faaliyetleri caydırma konusunda önemli bir etken olarak görünmekte. Merkez bankaları, suç faaliyetlerini ve yasa dışı CBDC işlemlerini yasaklayarak, yetki alanı boyunca kriptografi ve bir genel muhasebe kullanarak parayı kolayca takip edebilecektir.
CBDC’ler, itibari paranın dijital versiyonu olduğundan yasal çerçevede yer alan her türlü ödeme işleminde elektronik cüzdanlar üzerinden kağıt ve madeni para gibi kullanılabilir ve herhangi bir stoklama veya yatırım kesinlikle yasaktır. Bununla birlikte, kripto para birimleri hem finansal işlemler hem de spekülasyon amaçları için kullanılabilmekte.
CBDC’ler, aynı zamanda herhangi bir varlığa veya herhangi bir itibari para birimine sabitlenmiş para birimleri olan stablecoinler de değildir. Bir CBDC, itibari bir para birimine sabitlenmez; bunun yerine, fiat para biriminin bizzat kendisi olacaktır. Örneğin, 10 CBDC TL’lik banknot, 10 TL’lik banknotla aynı olacaktır.
Çoğu göçmen işçi için para transferi yapabilmek oldukça zor bir deneyim haline gelmektedir çünkü birçoğunun banka hesabı olmayabilir veya yetersizdir. Ayrıca hesabı olsa da işlem maliyetleri çok yüksek gelebilmektedir. Bu sorunlar, göçmen işçileri maalesef kayıt dışı ve düzenlemeye tabi olmayan kanalları kullanmak için teşvik edebilir. Merkez bankası dijital para birimlerinin (CBDC’ler) göçmen işçilerin havale sürecindeki bu sıkıntılı noktaları çözme konusunda maliyetli altyapı ihtiyacını ortadan kaldırarak müşteriler ve merkez bankaları arasında doğrudan bir bağlantı oluşturarak çözüm sağlayabilir.
İklim değişikliği hepimizi etkilemeye devam etmekte. Merkez bankası dijital para birimleri çevrenin korunmasına önemli bir katkı sağlayabilir çünkü Bitcoin, Ethereum ve XRP gibi kripto para birimleri, muazzam miktarda enerji tüketen blok zincirlerine dayanmaktadır. Bu, kripto blok zinciri işlemlerinin bir merkez bankası yerine, merkezi olarak tüm katılımcılar tarafından yerel olarak doğrulanmasını gerektirir. Bir para transferi, son derece karmaşık bir hesaplamanın ardından blok zincirinde bir giriş olarak arşivlenir. Blok zincirine giriş kanıtı sağlayabilen kullanıcılar, ilgili para biriminde yeni üretilen veya “çıkarılan” parayla ödüllendirilir. Bu süreç madencilik olarak bilinir. Bu girişleri hesaplamak için çok büyük miktarda bilgi işlem gücü gerekmekte. Fakat merkez bankası dijital para birimlerinin altyapısı temelde kripto para birimlerinden farklı olduğundan, CBDC’ler için yoğun enerji kullanmaya ve merkezi olmayan madencilik sürecine gerek yoktur. Kullanım için yoğun enerji tüketmeye gerek olmadığından dünyanın geleceğini de bu yönüyle katkı sağlayacaktır.
Toptan ve perakende olmak üzere iki tür CBDC vardır. Bu iki modelde de işlemler daha kolay, daha hızlı, daha güvenli ve daha düşük maliyetle yapılabilecektir. Toptan CBDC’ler öncelikle finans kurumları tarafından kullanılır. Perakende CBDC’ler, fiziksel para birimi biçimleri gibi tüketiciler ve işletmeler tarafından kullanılır. Bu iki tür birbirinde ayrı değildir, yine aynı ekonomi içinde yer alan, geliştirilen ve işletilen türlerdir.
CBDC’lerin temel amacı, işletmelere ve tüketicilere gizlilik, aktarılabilirlik, rahatlık, erişilebilirlik ve finansal güvenlik sağlamaktır. Bununla birlikte CBDC’lerin piyasaya sürülmesinin mevcut birçok iş modeli üzerinde etkisi olacak ve yeni birçok fırsatın oluşmasını sağlayacaktır. Bu yeni fırsatlarla birlikte CBDC’leri kullanarak değer yaratan yeni oyuncuların da sahneye çıkması kaçınılmaz gibi görünüyor.
Not: Kelimeler hiç bu kadar anlamsız kalmamıştı, sözün bittiği yer belki de tam olarak burası… Depremde hayatını kaybedenlere Allahtan rahmet, yakınlarına başsağlığı ve yaralılara acil şifalar diliyorum. Ülke olarak birçok zorluğun üstesinden geldik, umarım bu zor günleri de el ele vererek atlatırız. Hepimize geçmiş olsun.
