Inted Genel Müdürü Haluk İnanmış, Fintechtime Mayıs sayısı için yazdı “Dijital Merkez Bankası Parası’nın Finansal Ekosisteme Etkileri”.
“Günlük hayatımızda kullandığımız paranın da dijital dönüşümüne tanık oluyoruz. Bunun en büyük nedenlerinden biri de tüm sektörleri etkileyen dijitalleşme sürecinin mevcut birey ve firmaların satın alma alışkanlıklarını da etkilemiş olması ile ilgili. Finansal hizmetlerin dijitalleşmesi anlamında önemli bir mesafe kaydedilmiş olsa da nakit paranın halen toplumdaki yerini koruduğunu söylemek mümkün. Bu makalemde ülkeleri dijital merkez bankası parası konusunda çalışmaya iten nedenleri ve finansal ekosisteme etkilerine odaklandım.”
Son dönemde birçok alanda olduğu gibi, günlük hayatımızda kullandığımız paranın da dijital dönüşümüne tanık oluyoruz. Bunun en büyük nedenlerinden biri de tüm sektörleri etkileyen dijitalleşme sürecinin mevcut birey ve firmaların satın alma alışkanlıklarını da etkilemiş olmasıdır. Buna rağmen CPMI(*) tarafından gerçekleştirilen bir araştırmaya göre, dolaşımdaki paranın GSYİH içindeki payı bir çok ülkede 2021 yılında 2020 yılına kıyasla azalmış olsa da halen pandemi öncesi dönemin üzerinde yer almaktadır. Ülkelerdeki nakit para çekilişleri ise gerek hacim gerekse değer olarak 2021 yılında 2020 yılına kıyasla daha az bir düşüş kaydetmiştir. Buna karşılık kişi başına düşen ATM sayısı aynı dönemde hemen hemen tüm ülkelerde azalırken, POS sayılarında ise önemli bir artış gözlemlenmiştir. Dolayısıyla finansal hizmetlerin dijitalleşmesi anlamında, pandemi süresince önemli bir mesafe kaydedilmiş olmasına karşın, nakit paranın halen toplumdaki yerini koruduğunu söylemek mümkündür.
Bu durum Merkez Bankalarını, giderek dijitalleşen bir dünyada, kamunun nakit para ihtiyacını nasıl karşılayacakları sorusuyla karşı karşıya bırakmış, başlangıçta bu konuya ilgi duymayan ülkeleri bile gerek perakende gerekse toptan alanda dijital merkez bankası parası kullanımına yönelik bir çalışma başlatmak zorunda bırakmıştır. Bu durumu Atlantic Council(**) tarafından Ocak 2023 tarihinde, ülkelerin dijital merkez bankası parası çalışmalarına yönelik yayınlanan rakamlarda da görmek mümkündür. Mayıs 2020 tarihinde dijital merkez bankası parası alanında çalışmalar yürüten ülke sayısı 35 iken, bu sayı Ocak 2023 itibarıyla küresel GSYİH’nın toplamda %95’ini kapsayacak şekilde, 114 ülkeye ulaşmış durumdadır. Bu ülkelerin 60 tanesi çalışmalarında geliştirme, pilot ya da devreye alma aşamasına gelmiş bulunmaktadır.
Ülkeleri dijital merkez bankası parası konusunda çalışmaya iten diğer nedenler ise şöyle özetlenebilir.
- Finansal katılımın iyileştirilmesi
- Stablecoin’lara alternatif güvenli bir seçenek oluşturulması
- Mali verimliliğin iyileştirilmesi
- Finansal İstikrarın sağlanması
- Uluslararası ödeme sistemlerinin iyileştirilmesi
- Vergi kaçakçılığı ve kara para aklamayı önleme faaliyetlerinin iyileştirilmesi
Diğer yandan, dijital merkez bankası parasının sahip olduğu özelliklerin ve hayata geçiriliş şeklinin de, yukarıda yer alan hedeflere ulaşılmasında önemli bir etkisi bulunmaktadır. Bu özellikleri aşağıdaki şekilde ifade etmek mümkündür.
- Anonimlik, yani parasal işlemi gerçekleştiren kişinin kimliğinin tespit edilip edilmediği
- Merkez Bankasının sürece doğrudan mı yoksa ticari bankalar üzerinden mi dahil olduğu
- Uygulama olarak hesap bazlı bir yapının mı yoksa token bazlı bir yapının mı tercih edildiği
- Ulusal ya da uluslararası kullanıma açık olup olmadığı
- Kullanımın finansal kuruluşların yanı sıra, firma ve bireylere de açık olup olmadığı
- Kullanım açısından bir üst limitin belirlenip belirlenmediği
- Kullanım amacına yönelik bir kısıt belirlenip belirlenmediği (Programlanabilir Para)
- Diğer ülkelerin dijital merkez bankası paraları ile ortak etkileşimde bulunup bulunulmadığı
Bunun dışında dijital merkez bankası parasının doğrudan hedefleri arasında yer almayıp, ticari bankalar, şirketler ve bireyler açısından önem taşıyan bir dizi finansal alan da bulunmaktadır. Bu nedenle bu alanlara yönelik olarak bazı ülkeler, piyasa paydaşlarının katkılarıyla, dijital merkez bankası parası hizmet yelpazesini tamamlayıcı, alternatif dijital para unsurları üzerinde de çalışmakta, bu unsurların oluşturulacak bazı yasal düzenlemeler kapsamında devreye alınması için çaba sarf etmektedir. Bunların en başında token bazlı stablecoin ve dijital ticari banka parası uygulamalarına yönelik düzenlemeler gelmektedir. Bu çalışmaların sonuca ulaşması halinde stablecoin’lerin başta ödemeler ve programlanabilir para uygulamaları alanında, dijital ticari banka parasının ise başta dış ticaret, ticari finansman kredileri, sermaye piyasaları alanlarında kullanılma imkânı doğacaktır.
Örneğin Avrupa Merkez Bankası Ekim 2021 tarihinde dijital EUR ile ilgili planlama çalışmalarına başlamış bulunmaktadır. Eylül 2022 tarihinde çevrimiçi P2P ödemeler alanında CaixaBank, çevrimdışı P2P ödemeler alanında Nexi ve Worldline, POS ödemeleri ile ilgili olarak EPI (European Payment Institute) ve e-ticaret ödemeleri alanında Amazon ile birlikte birer prototip geliştirme kararı almıştır. Prototipler ile ilgili çalışmaları 2023 yılının ikinci çeyreğinde tamamlamayı ve buradan çıkacak sonuçlar ışığında 2023 yılının üçüncü çeyreğinde dijital EUR’nun tasarımını son haline getirerek, dijital EUR projesini hayata geçirmek üzere çalışmalara başlamayı hedeflemektedir.
Dijital EUR’nun nihai olarak sahip olacağı özellikler henüz kesinleşmemiş olmakla birlikte, gelinen aşamada dijital EUR’nun;
- Anonim kullanıma açık olmaması,
- Gerek finansal kuruluşların gerekse birey ve firmaların kullanımına imkân tanıması,
- Uluslararası kullanıma açık olması,
- Dağıtım sürecinin ticari bankalar üzerinden gerçekleştirilmesi,
- Kullanım konusunda bir üst limit içermesi,
- Programlanabilir olmaması
beklenmektedir.
Buna ek olarak Avrupa Birliği bünyesinde Stablecoin’lara yönelik olarak MiCA (Markets in Cryptoassets) adı verilen yeni bir düzenlemenin de 2023 yılının ikinci çeyreğinde yayınlanarak tüm AB ülkelerini kapsayacak şekilde, 2024 yılında yürürlüğe girmesi beklenmektedir. Bunun dışında Almanya başta olmak üzere birçok AB ülkesinde dijital ticari banka parası uygulamalarına geçiş çalışmalarına şimdiden başlanılmış bulunmaktadır.
Genel Değerlendirme
Dijital Merkez Bankası Parası ile ilgili olarak dünyanın birçok ülkesinde başlatılan çalışmaların sadece ilgili ülkelerin Merkez Bankalarını değil, finansal ekosistem içerisinde yer alan tüm paydaşları zaman içerisinde etkilemesi, başta ödeme hizmeti olmak üzere, alışılagelmiş bir dizi finansal hizmetin daha hızlı, daha verimli ve daha düşük maliyetle sunulmasına imkân tanıması beklenmektedir.
Bu kapsamda mevcut hesap bazlı altyapıları kullanan dijital merkez bankası uygulamalarının yanı sıra token bazlı blokzincir altyapısını kullanan uygulamaların da yaygınlaşacağı düşünülmektedir. Bu noktada ülkelerin dijital merkez bankası parası uygulamalarının birbirleriyle uyumluluğu, uluslararası ticaretin gelişmesi açısından da kritik öneme sahiptir. Dijital merkez bankası parası uygulamalarının, Stablecoin ve dijital ticari banka parası uygulamalarıyla birlikte değerlendirildiğinde, ileride bir dizi inovatif finansal hizmet ve iş modelinin doğuşuna katkıda bulunacağını söylemek şimdiden mümkündür.
